Primjena cirkularne ekonomije u svijetu i Srbiji

Klimatske promjene, neracionalno korišćenje energije i degradacija prirodnog okruženja doprinijeli su aktuelizaciji zaštite životne sredine na globalnom nivou. Navedeni trendovi naglasili su potrebu za implementacijom koncepta cirkularne ekonomije i reciklaže, većim oslanjanjem na obnovljive izvore energije, kao i upotrebu čistih tehnologija.

Cirkularna ekonomija se bazira na dva osnovna principa: (1) efikasno upravljanje resursima i (2) smanjenje otpada. Drugim riječima, primjena CE omogućava smanjenje pritiska na prirodne resurse, kao i otpada koji nastaje kroz proces proizvodnje i potrošnje gotovih proizvoda. Naime, gomilanje otpada koje je karakteristično za linearnu ekonomiju, može postati input u narednom (sekundarnom) procesu proizvodnje. Na taj način proizvodnja postaje cirkularna i održiva.

Implementacija CE je veoma značajna iz mnogo razloga. Prvo, doprinosi promjenama u životnom ciklusu (smanjen uticaj na životnu sredinu u svim fazama) i kreiranju zelenih (eco-friendly) proizvoda. Drugo, CE je kompatibilna sa konceptom energetske efikasnosti i stvara stimulativni ambijent za upotrebu obnovljivih izvora energije (posebno biomase). Treće, efikasnije korišćenje resursa će uticati na smanjenje vodenog i ugljeničnog otiska. Četvrto, pojava zelenih proizvoda doprinosi razvoju novih tržišta i kanala distribucije. Peto, primjena CE podstiče zaposlenost i definisanje novih biznis modela poslovanja.

Sa druge strane, postoje faktori koji opredjeljuju stepen primjene CE u nekoj privredi. Za početak, neophodne su tehnološke inovacije. S tim u vezi, upotreba cirkularnih proizvoda dalje podstiče inovativne procese (dvosmjerna veza) u preduzeću što može unaprijediti mikrokonkurentnost u krajnjoj instanci. Dalje, od velikog značaja je institucionalna podrška koja se realizuje kroz različite projekte i investicije čime se obezbjeđuje ambijent za širenje CE. Poslednje, ali ne i najmanje važno, je saradnja preduzeća i relevantnih stejkholdera u svim fazama životnog ciklusa proizvoda.

Postoje mnogobrojni primjeri primjene CE u svijetu. Jedan od najčešće navođenih je kompostiranje, odnosno upravljanjem otpadom na nivou domaćinstva/opštine/regiona. U Japanu, u cilju smanjenja elektronskog otpada, velika količina litijumskih baterija je korišćena za izradu medalja na protekloj Olimpijadi u Tokiju. Japan je jedna od prvih privreda koja je proširila zakonski okvir sa regulativom iz oblasti CE.

Konkretni rezultati u kontekstu cirkularnosti su ostvareni i u kozmetičkoj industriji. Vodeći svjetski brendovi Kiehls, Drunk elephant i Origins već neko vrijeme svoje ambalaže izrađuju od reciklabilnih sirovina i materijala. Shodno tome, biorazgradive ambalaže mogu se koristiti nekoliko ciklusa, čime se smanjuje plastični otpad kao i izdaci potrošača za nabavku novog proizvoda. Napredak u smjeru održivosti i cirkularnosti je ostvaren u tekstilnoj industriji koja zbog trenda brze mode (fast fashion) predstavlja jedan od najvećih zagađivača na svijetu. Sakupljanjem i preradom plastičnog otpada duž obala mora i okeana, kreiran je inovativni materijal Econyl.

Econyl je našao veliku primjenu u proizvodnji linije održive mode H&M Concious, Join life Zara, kao i u modelima kupaćih kostima italijanskog brenda Yamamay. Takođe, kompanija H&M promoviše reciklažu već nošene garderobe, kroz odobravanje popusta potrošačima u narednoj kupovini. Reciklirani materijali su našli primjenu i u high-end brendovima kao što je Stella McCartney, ali i kod mladih dizajnera kao što je Slow your design iz Beča. Svi navedeni zeleni proizvodi moraju biti jasno deklarisani sa oznakom Cradle to Cradle, što ukazuje na minimalnu štetnost po životnu sredinu.

Pored toga, CE ima i veliku primjenu u građevinarstvu i putnoj infrastrukturi. Naime, pepeo koji nastaje sagorijevanjem uglja u termoelektranama se može koristiti kao građevinski materijal za izgradnju magistralnih i regionalnih puteva (primer: Australija) ili pametnih zgrada (primer: Dubai). Dokazano je da upotrebom pepela umjesto klasičnog asfalta, pijeska ili drobljenog kamena, se ostvaruju značajne ekonomske uštede kao i niži ugljenični otisak.

Imajući u vidu, strukturu i način funkcionisanja privrede Srbije, otpad iz poljoprivredne proizvodnje ima veliki potencijal za proizvodnju biomase. U cilju oživljavanje privrede i širenja cirkularnih rješenja nakon globalne pandemije, krajem 2020. godine Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), Ministarstvo zaštite životne sredine u saradnji sa Globalnim fondom za životnu sredinu (GEF) su otvorili javni poziv za inovacije u oblasti CE u okviru projekta "Smanjenje ugljeničnog otiska lokalnih zajednica primjenom principa CE u Republici Srbiji".

Dvije godine kasnije (decembar 2022. godine) u finalnom koraku izabrano je devet projekata što se koincidiralo i sa definisanjem Akcionog plana za CE na nacionalnom nivou. Zajednička karakteristika izabranih projekata je da koriste različiti otpad: iz poljoprivrede, papirni, tekstilni, opasni i neopasni koji preradom može postati input u narednom ciklusu proizvodnje. Time se snižava emisija gasova sa efektom staklene bašte-GHG, smanjuju troškovi sakupljanja, selekcije i odlaganja otpada, ali troškovi nabavke sirovina.

Neki od projekata sadrže i socijalnu komponentu, dokazujući na taj način početnu premisu održivog razvoja. Konkretno, udruženje "Naša kuća" recikliranjem praznih paklica cigareta dobija aditive za ručnu i poluautomatsku izradu papirnih proizvoda uz istovremeno ostvarenje socijalne inkluzije u vidu uključivanja osoba ometenih u razvoju u proizvodni proces.

Pored neophodne državne podrške, edukacija stanovništva je od velikog značaja za buđenje ekološke svijesti, kao i širenje i implementaciju koncepta cirkularnosti. Edukacija se može ostvariti na različite načine počev od organizovanja ekoloških akcija, do kreativnih radionica sa temom zaštite životne sredine. Jedna od radionica na temu cirkularne ekonomije se organizuje jednom mjesečno u Work Space One na Novom Beogradu. Naredna će se realizovati u subotu 13. maja, budite slobodni da nam se pridružite.

Dr Olga Gavrić